F.8.1. Mevsimler ve İklim / Dünya ve Evren
Bu ünitede öğrencilerin; mevsimlerin oluşumunda Dünya’nın hareketlerinin, konumunun ve birim yüzeye düşen ışığın etkisini kavramaları; iklimlerin oluşumu ve hava olayları hakkında bilgi edinmeleri; iklim bilimi hakkında bilgi sahibi olmaları; küresel iklim değişiklikleri ve etkileri hakkında bilgi ve beceriler kazanmaları hedeflenmektedir.
F.8.1.1. Mevsimlerin Oluşumu / Kavramlar: Dünya’nın dönme ekseni, dolanma düzlemi, ısı enerjisi, mevsimler
- F.8.1.1.1. Mevsimlerin oluşumuna yönelik tahminlerde bulunur.
Dünya’nın Şekli ve Hareketleri
Dünya’mız kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin bir şekle sahiptir. Bu şekle GEOİT denir. Geoit şekilde olan dünyamız kuzey ve güney olmak üzere iki yarım küreden oluşmaktadır. Türkiye, Dünya’nın Kuzey yarım küresinde yer almaktadır.
MEVSİMLERİN OLUŞUMU
Evrende sürekli bir hareket söz konusudur. Dünya da ise bu hareketlilik şu şekillerdedir;
- Kendi ekseni etrafında dönme hareketi (Dünya’nın günlük hareketi)
- Güneş etrafında dönme hareketi (Dünya’nın yıllık hareketi)
1.Dünya’nın Günlük Hareketleri (Eksen Hareketleri)
Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru 24 saatte döner. Buna 1 gün, harekete ise günlük hareket denir.
SONUÇLARI!!!
- Gece-gündüz oluşur.
- Günlük sıcaklık farkları oluşur. Bu sebeple mekanik çözünme(fiziksel parçalanma) ve günlük basınç farkları oluşur.(Meltem rüzgarları oluşur.)
- Güneş ışınlarının yere düşme açısı gün içinde değişir. Bu yüzden gün içinde sıcaklık değişir. En büyük açıyla öğlen vakitlerinde geldiğinden en yüksek sıcaklıklar öğlen görülür. Öğleden sonra güneşin yere düşme açısı azalır. En düşük sıcaklıklar genellikle güneşin doğmasına yakın vakitlerdir.
- Gün içinde Güneş ışınlarının geliş açısına göre cisimlerin gölge boyu değişir.
2.Dünya’nın Yıllık Hareketleri
Dünya, Güneş çevresindeki dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Bu 1 yıl harekete ise yıllık hareket denir. Dünya, Güneş çevresinde ELİPS şeklindeki yörüngeyi takip ederek dolanma hareketi yapar. Dünya’nın bu dolanma hareketi sırasında Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir. Dünya güneşe yaklaşıp uzaklaşır.
Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu 3 Ocak tarihine GÜNBERİ (perihal), Güneş’e en uzak olduğu 4 Temmuz tarihine GÜNÖTE (afel) denir. Dünya’nın yörünge üzerindeki hareketi sırasında Güneş’e yaklaştığı dönemlerde hızı artarken, uzaklaştığı dönemlerde hızı azalır.
NOT!!! Dünya’nın Güneş’e belli tarihlerde yakınlaşıp uzaklaşması sıcaklıkları belirgin olarak etkilemez.
*Dünya’nın Ekseninin Eğik Olma Durumu*
Yer ekseni, yörünge düzlemine dik değildir. Yörünge düzlemine doğru 23o 27’ eğiktir. Buna eksek eğikliği denir.
Yer ekseni: Kuzey ve Güney kutup noktalarını Dünya’nın merkezinden geçerek birleştiren hayali çizgiye denir.
Yörünge düzlemi: Dünya’nın güneş çevresindeki hareketi esnasında izlediği elips şeklindeki düzleme denir.
Dünya’nın Eksen eğikliği yirmi üç derece yirmi yedi dakikadır.
Dünya’nın yıllık hareketinin ve eksen eğikliğin in SONUÇLARI!!!
- Güneş ışınlarının bir noktaya düşme açısı yıl içinde değişir.
- Sıcaklık değerleri yıl içinde değişir.
- Cisimlerin gölge boyları yıl içinde değişir.
- Aydınlanma çemberi (gece ile gündüzü ayıran çizgi) yıl içinde kutup daireleri ve kutup noktası arasında yer değiştirir.
- Matematiksel( meteorolojik) MEVSİMLER oluşur.
- Aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır.
- Güneş’in doğuş ve batış saati ile doğduğu ve battığı yer yıl içinde değişir.
- Gece-gündüz süreleri yıl içinde değişir.
- Güneş ışınlarının atmosferdeki tutulma oranı yıl içinde değişir.
ÖNEMLİ! Dünya’nın Ekseni Eğik olmasaydı şu sonuçlar ortaya çıkardı
- Mevsimler oluşmazdı.
- Dünya’nın her yerinde gece-gündüz süreleri eşit olurdu.
- Güneş ışınlarının yere düşme açısı aynı yıl boyunca aynı kalırdı.
- Gölge boyları değişmezdi.
- Sıcaklık genel olarak yıl boyunca değişmezdi.
Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında EKİNOKS (Gece-Gündüz eşitliği) tarihleri ve GÜN DÖNÜMÜ tarihleri ortaya çıkar. Bu tarihler mevsimlerin başlangıç ve bitiş tarihleridir.
DÜNYANIN HAREKETLERİ
Günlük (eksen) hareketi: Dünya’nın kendi etrafında dönüş hareketidir.
Yıllık (yörünge )hareketi: Dünya’nın Güneş etrafında dönüş hareketidir.
| GÜNLÜK (EKSEN )HAREKETİ | YILLIK (YÖRÜNGE) HAREKETİ |
| Gece (karanlık) ve gündüz (aydınlık) oluşur. | Mevsimler oluşur. |
| Günlük sıcaklık farkına sebep olur. | Yıllık sıcaklık farkına sebep olur. |
| Gün içinde cisimlerin gölge boyunun değişmesine sebep olur. | Yıl içerisinde cisimlerin gölge boyunun değişmesine sebep olur. |
| Doğuda güneş daha erken görünür. Bu da yerel saat farklarına sebep olur. | Güneşin doğuş ve batış saati ile doğup battığı yerler değişir. |
| Günlük sıcaklık farkları yerel rüzgarları meydana getirir. | Gece ve gündüz süreleri değişir. |
| Kutuplarda 6 ay gece, 6 ay gündüz yaşanır.. |
21 Mart- 23 Eylül → EKİNOKS
21 Haziran- 21 Aralık → GÜN DÖNÜMÜ
NOT!!! Dört mevsim sadece orta kuşakta belirgin olarak yaşanır. Coğrafi konum şartları o yerde matematiksel mevsimlerin belirgin olarak yaşanmasını engelleyebilir. Örn; Erzurum’da kış 5 ay sürebilir. Herhangi bir yerin coğrafi konuma bağlı olarak oluşan ve yaşanan gerçek mevsimine doğal mevsim denir.
21 HAZİRAN
- Güneş ışınları öğle vakti KYK dik gelir.
- Bu tarihten itibaren KYK yaz, GYK kış mevsimi başlar.
- KYK’ de en uzun gündüz en kısa gece, GYK’ de en kısa gündüz en uzun gece yaşanır.
- Bu tarihten itibaren KYK’ de gündüzler kısalmaya geceler uzamaya, GYK’ de ise gündüzler uzamaya geceler kısalmaya başlar.
- Kuzey kutup dairesinde 24 saat gündüz, Güney kutup dairesinde 24 saat gece yaşanır.
- Güneyden kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar.
21 ARALIK
- Güneş ışınları öğle vakti GYK dik gelir.
- Bu tarihten itibaren GYK’ de yaz, KYK’ de kış mevsimi başlar.
- GYK’ de en uzun gündüz en kısa gece, KYK’ de en uzun gece en kısa gündüz yaşanır.
- Bu tarihten itibaren GYK’ de gündüzler kısalmaya geceler uzamaya, KYK’ de gündüzler uzamaya geceler kısalmaya başlar.
- Güney kutup dairesinde 24 saat gündüz, Kuzey kutup dairesinde 24 saat gece yaşanır.
- Kuzeyden güneye gidildikçe gündüz süresi uzar.
21 MART
- KYK’ de ilkbahar, GYK’ de sonbahar mevsimi yaşanır.
- Bu tarihten sonra KYK’ de gündüzler geceden, GYK’ de ise geceler gündüzlerden uzun olmaya başlar.
- Kuzey kutup dairesinde bu tarihten itibaren 6 ay gündüz, Güney kutup dairesinde ise 6 ay gece yaşanır.
23 EYLÜL
- KYK’ de sonbahar, GYK’ de ilkbahar mevsimi başlar.
- Bu tarihten sonra KYK’ de geceler gündüzlerden, GYK ise gündüzler gecelerden daha uzun olmaya başlar.
- Kuzey kutup dairesinde bu tarihten itibaren 6 ay gece, Güney kutup dairesinde bu tarihten itibaren 6 ay gündüz yaşanır.
NOT!!! Güneşlenme süresi, bir yerin gün içinde güneşi gördüğü süredir. Ne kadar uzun süre Güneş ışınlarını alırsa ısı birikimi o kadar fazla olur.